W numerze 20 „Wieści Wolbromskich”, 29 października 2021 roku, przedstawiłem historię nazw ulic w Wolbromiu na przestrzeni dziejów. Teraz pora na to samo w wiejskiej części gminy, a także przybliżenie pochodzenia nazw: wsi, części wsi, kolonii i przysiółków w naszej gminie. Nadanie nazw ulic na wsiach, które dotychczas ich nie posiadały i miały ciągłą numerację posesji, z jednej strony porządkuje adresy, ale z drugiej strony pociąga za sobą zmiany adresowe dla całej wsi. Wiąże się to z kosztami dla jej mieszkańców dotyczącymi wymiany wielu dokumentów. Specyfiką wiejskiego nazewnictwa jest dosłowne nadawanie nazw wiejskich przysiółków, kolonii czy zwyczajowych części wsi dla ulic tam biegnących. To bardzo dobre zjawisko pozwalające utrwalić te ludowe, sympatyczne, a czasem trochę śmieszne nazwy, niekiedy już powoli wychodzące z codziennego użycia. Zobrazowałem to w niniejszym artykule poprzez zaznaczenie takich nazw ulic kursywą.

Nazwy ulic na wsiach

W wiejskiej części gminy Wolbrom nazwy ulic nadano w kilku sołectwach dopiero w obecnym tysiącleciu i było poprzedzone konsultacjami społecznymi z mieszkańcami. W Zarzeczu, którego nazwa pochodzi od określenia wsi leżącej „za rzeką”, stało się to w 2004 roku i od tej pory mamy tam ulice: Blok, kapitana Hardego, Jana Pawła II, Jurajska, Kamionki, Tadeusza Kościuszki, Krakowska, Leśna, Piastowska, Polna, Słoneczna, Spacerowa, Sportowa, Szkolna, Wrzosowa, Wyzwolenia, Zacisze.¹ Uhonorowano wielkich Polaków (św. Jana Pawła II i Tadeusza Kościuszkę) oraz kapitana Hardego, dowódcę oddziału partyzanckiego 106 Dywizji Piechoty Armii Krajowej, który działał w okolicznych lasach na zachód od Zarzecza. Nazwa Blok dotyczy domów posadowionych przy szosie Olkusz - Wolbrom i pochodzi od czasów budowy kolei w 1885 roku i oznacza budynki usytuowane blisko siebie, zblokowane. Z kolei Kamionki to odkrywkowe kopalnie kamienia stosowanego do budowy domów i dróg. Takie kopalnie istniały kiedyś w tej części wsi.

Natomiast w 2016 roku nadano nazwy ulic w Chełmie, Gołaczewach i Zabagniu. Było to podyktowane kłopotami z systemem komputerowym, który obsługuje meldunki ludności, polegającymi na tym, że gdy w ramach jednej wsi istniała odrębna numeracji posesji od „1” we właściwej części wsi i w koloniach, to wówczas osoby mieszkające pod adresem np. Chełm 1 i Chełm Kolonia Grabie 1 miały w tym systemie adres „Chełm 1”. Dlatego dla uporządkowania sytuacji zdecydowano się na nadanie ulic w tych trzech sołectwach.

W Chełmie możemy przejść się ulicami: Cicha, Grabie, Podgórska, Suska, Szlachecka, Szwajcary, Świętojańska, Urocza, Wolbromska, Wesoła². Nazwę Chełm można wywodzić od słowa góra „chlum” w języku czeskim. Nazwa Grabie pochodzi od pobliskiego lasu grabowego, a Szwajcary prawdopodobnie od pojęcia Szwajcar, którym to określano odźwiernego, portiera, a w majątkach ziemskich osobę odpowiedzialną za oborę, produkcję mleka i serów.

W Gołaczewach, których nazwa w starej polszczyźnie oznacza „gołe wzniesienie”, są ulice: Chełmska, Graniczna, Jasna, Kamyk, Konwaliowa, Królewska, Lawendowa, Modrzewiowa, Nadmłynie, Perłowa, Piaski, Spokojna, Stara Wieś, Wierzbowa³. Piaski swoją nazwę zawdzięczają piaszczystym gruntom w tym miejscu, a Nadmłynie to osada położona nad lub koło młyna. Jeszcze w latach 20-tych XX wieku w niektórych dokumentach i książkach funkcjonowała nazwa „Gołoczewy”.

W Zabagniu (wieś leżąca „za bagnem”) zostały nadane nazwy ulic: Czarnoleska (biegnie do Czarnego Lasu), Działkowa, Jagodowa, Nowa Łąka, Radosna (tą część wsi nazywano Radochą od imienia Radost lub dobrych gleb), Starowiejska, Źródlana.⁴

Jak widać nazw ulic oddających tradycyjne nazewnictwa wiejskich kolonii czy przysiółków jest całkiem sporo, ale czasem nie było tu konsekwencji. Otóż w Gołaczewach zamianowano nazwy ulic tego typu: Chełmska, Kamyk, Nadmłynie, Piaski, Stara Wieś, ale dla Kolonii Suskiej (biegnącej w stronę sąsiedniej wsi Sucha) nadano nazwę ul. Jasna zamiast konsekwentnie ul. Suska.
W Chełmie ul. Konwaliową nadano dla części wsi, na którą mówiono Łupnik. Ulice Krakowska w Zarzeczu i Królewska w Gołaczewach nie wzięły się znikąd. Otóż po ich przebiegu do drugiej połowy XIX wieku biegł trakt królewski z Krakowa do Wielkopolski, który odbiegał od DK 794 (Kraków – Wolbrom – Koniecpol) w Zadrożu, biegł przez Jangrot, Cieplice, Gołaczewy, Zarzecze, Kolbark, Bydlin, Krzywopłoty, Ryczów, Ogrodzeniec, Kromołów i dalej na północ. W XIX wieku stał się coraz mniej używany z uwagi na odcięcie Krakowa granicą rozbiorów, a ostateczny jego kres to budowa w 1885 roku linii kolejowej Iwangrodzko-Dęblińskiej, która przecięła ten trakt w okolicy Zarzecza i nie wybudowano na nim przejazdu kolejowego. Obecnie na jego śladzie biegną nie zawsze połączone ze sobą dukty leśne i polne lub drogi gminne lokalnego znaczenia.⁵ Na mapie WIG z 1933 r. ostanie domy w Zabagniu na Starej Wsi pod lasem nazywano Krzyżanówka.

Nazwy wsi, części wsi, wiejskich kolonii, przysiółków, rzek

Nazwy części wsi, wiejskich kolonii, przysiółków nie mają charakteru urzędowego, a są nazwami zwyczajowymi, nie zawsze naniesionymi na wszystkich rodzajach map. Czasem są osobliwe, nieco śmieszne, a niektóre z nich wychodzą już z użycia, często też pochodzą od staropolskich dziś już nieużywanych imion. Warto przybliżyć chociaż większość z nich, zaznaczyłem je również kursywą w dalszej części artykułu.

Boża Wola

Wolą nazywano ziemie oddane osadnikom z uwolnieniem na pewien czas od powinności. W tej małej wsi mamy Przebój i Warszawę, które nie wiemy skąd się wzięły i Piekło mogące mieć rodowód od słabych gleb w tym rejonie.

Brzozówka

Nazwa pochodzi od lasu brzozowego. W średniowieczu razem z Wierzchowiskiem stanowiła jedną wieś.

Budzyń

Tak kiedyś nazywano gorszą wiejską zabudowę.

Chrząstowice

Źródło tej nazwy to staropolskie imię Chrząst lub takie dawne określenia chrząszcza. Balcerówką nazywamy zachodni kraniec wsi. Nazwa ta wywodzi się od słowa Balcerek, które kiedyś oznaczało zdrobnienie od Baltazar.

Dłużec

Jego nazwa pochodzi od słowa długi. Cześć wsi przy wylocie na Pilicę nosi nazwę Lizak lub Na Lizaku. Legenda niesie, że pasące się tam woły wylizały na skale podobiznę św. Barbary. Dziś znajduje się tam kapliczka poświęcona tej patronce. Rędziny to tereny na południe od kościoła i ich nazwa pochodzi od rodzaju gleby. Stara Wieś to najstarsza cześć wsi leżąca koło kościoła, a domy przy drodze do Załęża nazywa się Nową Wsią.

Domaniewice

Nazwę swą zawdzięczają staropolskiemu imieniu Domań. Czarny Las (od pobliskiego ciemnego, gęstego lasu) nazwana jest północna końcówka wsi pod lasem, a Iły w pobliżu drogi Dłużec - Załęże pochodzą od rodzaju tamtejszej ziemi, drobnoziarnistej skały.

Jeżówka

Nie wiadomo, skąd pochodzi nazwa tej wsi. Wygoda-Zakoleje to część Jeżówki położona na południe od torów kolejowych. Powodnik wziął się od dawnej nazwy poganiacza bydła. Pod Chliną to część wsi położona przy granicy z sąsiednią Chliną leżącą w gm. Żarnowiec.

Kaliś

Nazwę swą zawdzięcza takiemu nazwisku. Tereny (dziś niezamieszkałe) wokół cmentarza żołnierzy z I wojny światowej położonego na wschód od wsi zwą się Ogonów. Nazwa pochodzi od istniejącego kiedyś w tym miejscu młyna, którego właściciel nazywał się Ogonowski. Na mapie Wojskowego Instytutu Geograficznego (WIG) z 1933 r. w miejscu młyna umieszczona jest nazwa Stefański.

Kąpiele Wielkie

Nazwa tej wsi pochodzi od słowa kąpiel, które dawnej oznaczało sadzawkę. Obecny zapis nazwy datuje się począwszy od 1921 r., a w dokumentach z 1827 roku spotykamy nazwę Kompiele Wielkie. Poprzeczki i Przeczna Droga to nazwy części wsi ulokowanej przy drodze biegnącej prostopadle do głównej zabudowy wsi. Syber ma dwojakie korzenie. Pierwszy wziął się stąd, że ten przysiółek położony na północ od wsi w pagórkowatym terenie zimą był trudno dostępny. Druga wersja wywodzi pochodzenie nazwy od nadania ziemi przez carskich urzędników zdemobilizowanym żołnierzom służącym w armii rosyjskiej na Syberii. Co ciekawe nieco na północ już w granicach sąsiedniej gminy Pilica w takim samym pagórkowatym terenie jest przysiółek Syberia należący do sołectwa Cisowa w gminie Pilica. Sarnie Doły (przy drodze do Dłużca) to tereny leżące w obniżeniu terenu, gdzie można było spotkać sarny.

Kąpiołki

To mała wieś leżąca obok Kąpiel Wielkich, źródło nazwy ma takie same.

Lgota Wielka i Lgota Wolbromska

Słowo „lgota” oznaczało czasowe uwolnienie od powinności osadników zakładających nową osadę. Czasami drogę biegnącą z Wolbromia do Bydlina przez Lgotę Wolbromską nazywa się bydlinką.

Łobzów

Jego nazwa pochodzi od staropolskich: słowa łobozie (krzaki) lub imienia Łobez. Kolonia Kąpielska to zabudowania położone przy drodze do Kąpiel Wielkich, Zaogrodzie to tereny położone za ogrodami, pomiędzy Koziną, a Kol. Kąpielską. Kolonia I, II, III, IV, V (nie ma ich jeszcze na wspomnianej mapie WIG z 1933 r.) to kolejne zabudowy powstające równolegle na wschód od pierwotnej wsi zwanej Starą Wsią. Mamlochy położone na północ od drogi do Jeżówki mogą pochodzić od mieszkających tam kiedyś ludzi mówiących niewyraźnie. Nazwy Rozdarta Wrona (na północ od Kol. Kąpielskiej) nie udało się wyjaśnić, być może pochodzi od wron, które w dużej ilości siadały na tamtejszych drzewach i krakały, czyli się „darły” jak potocznie się mówi...

Miechówka

Nieznane jest pochodzenie tej nazwy, droga do Miechowa tam nie biegnie. Na mapie WIG z 1933 r. nazwa tej wsi widnieje jako Kolonia Porębska.

Podlesice II

Wieś leżąca pod lasem. Tyle tylko, że w okolicy tej wsi dużych lasów nie ma. Na północ za torami kolejowymi są Podlesice I należące do gm. Charsznica.

Poręba Dzierżna

Poręba to wyrąbany teren, przydomek Dzierżna mógł wziąć się od dawnego imienia Zdzieszyc. Część Poręby Dz. w stronę Udorza nazywamy Kąty, co kiedyś oznaczało liche chałupy zagrodników. Warszawa leżąca na samym północnym krańcu wsi przy granicy z Udorzem może mieć źródło od nowej, znacznie ładniejszej zabudowy. Dworskie to tereny leżące wokół dworu. Szpital można tłumaczyć tym, że w średniowieczu przy parafiach były przytułki dla biednych
i kalek nazywane wtedy „szpitalami” Być może w tej części wsi znajdował się kiedyś takowy „szpital”.

Poręba Górna

Przydomek Górna oznacza wieś leżącą na wzgórzu górującym nad Wolbromiem, zwanym popularnie Kamienną Górą od tamtejszej kamienistej ziemi.

Strzegowa

Ta nazwa pochodzi od imienia Strzeg, Strzeżymir lub raczej od dawnego systemu obronnego istniejącego wokół smoleńskiego zamku oraz grodziskach na Górze Biśnik i Grodzisku Pańskim. Tereny na południowy zachód od kościoła nazywane są Poduchowne. Przydomek ten oznacza skonfiskowane w XIX w. tereny kościelne, czyli „po duchownych”.

Sulisławice

Biorą swoje źródło od imienia Sulisław.

Wierzchowisko

Wierzchowie to wzgórze porośnięte lasem. Część wsi przy drodze do Jeżówki zwie się Marianów. Nazwa pochodzi albo od imienia Marian, albo też od kościoła parafialnego w Szreniawie pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, do którego mieszkańcy Wierzchowiska zmierzają tą drogą, a następnie przez Podlesice II i Adamowice. Z kolei kolonia położona na północny zachód od Wierzchowiska położona pomiędzy Wolbromiem, a IV kolonią Łobzowa nazywa się Wymysłów (od imienia Wymysł).

Załęże

Wieś położona „za łęgiem”. Łęg to zarośla na łąkach, błotnisty i podmokły teren.

Zasępiec

Nazwa ta może pochodzić od dawnego słowa „sępole” oznaczającego styk kilku pól lub od zasp śnieżnych, wszak Zasępiec leży w znacznym obniżeniu terenu.

Rzeka Pokrzywianka / Centary

Rzeka mająca źródło „na bagnach” i płynąca przez Wolbrom ma dwie nazwy. Jedna bardziej miejscowa to Pokrzywianka (na mapie z końca XVIII wieku czytamy Pokrzywnica), w dokumentach z 1412 roku występuje jako Koprzywnica (pokrzywa = koprzywa). Druga oficjalna nazwa to Centary. Przepływa przez Zabagnie, Zarzecze, Chrząstowice i Gołaczewy i wpadała do Białej Przemszy. Na mapach te dwie nazwy występują wymiennie, ale od niedawna na niektórych mapach nosi nazwę Biała Przemsza. Wzięło się to stąd, że z początkiem lat 90-tych XX wieku zanikły pierwotne źródła Białej Przemszy w okolicach Cieplic (gmina Trzyciąż) i tym samym źródła Centary stały się źródłami Przemszy. Chociaż kiedy w latach 80-tych płynęły nią wyczuwane w sporej odległości od mostów na niej zanieczyszczenia wypuszczane z garbarni wołano na nią Śmierdziawka.

* * *

Ciekawostką są niektóre granice wsi, które zapewne pochodzą z bardzo zamierzchłych czasów (może jeszcze carskich ?) i czasem klinami biegną w dość niespodziewany sposób, niepraktyczny w dzisiejszych realiach. Mianowicie dwa domy koło os. Łukasińskiego w Wolbromiu, mniej więcej naprzeciw wylotu ul. Pod Lasem do ul. Norwida, to Chełm ul. Świętojańska. Teren na wschód od drogi łączącej Chrząstowice z szosą olkuską to Gołaczewy. Obszar przy drodze Wolbrom – Bydlin, pomiędzy Lgotą Wolbromską a Bydlinem i nieco na południe od niej, to jeszcze Domaniewice (co prawda bliżej stąd do Lgoty Wolbromskiej czy Zarzecza). Wymysłów to przysiółek Wierzchowiska, choć jednak łączy się z Łobzowem. Oprócz tego są sytuacje, gdzie po dwóch stronach drogi mamy różne miejscowości (Wolbrom ul. Brzozowska/Brzozówka, Wolbrom ul. Kamienna Góra/Zasępiec, Kaliś/Lgota Wolbromska).

Norbert Karaś

Wyjaśnienia sporej części nazw wsi, kolonii i przysiółków zaczerpnąłem z artykułu Jacka Sypienia „Nazwy części miast i wsi w powiecie olkuskim” z numeru 17 półrocznika „Ilkusiana” wydawanego przez Powiatową Bibliotekę Publiczną w Olkuszu.