- Nawet w skali kraju?
- Nawet w skali kraju. Świadczy o tym bardzo duże zainteresowanie Kaliną Lisiniec, będącą – z uwagi na znaczącą liczbę storczyków – jednym z najbardziej reprezentatywnych obszarów Natura 2000 w kraju. Spotykamy tam naukowców z różnych części Polski. Prowadzą badania nad storczykami, wśród których prym wiodą obuwik i dwulistnik – najrzadsze z nich. Wielu hobbystów odwiedza murawy. Fotografują, filmują. Terytoria te są także obiektem dydaktycznym, przyjeżdżają studenci, choćby z krakowskich uczelni, m.in. Uniwersytetu Jagiellońskiego czy Rolniczego. Storczyk stał się takim nieoficjalnym symbolem muraw kserotermicznych.

- Mogłaby pani przybliżyć nam oraz Czytelnikom ten groźnie brzmiący termin „murawy kserotermiczne”.
- Generalnie murawy te są cennym siedliskiem przyrodniczym. Ich ochrona jest istotnym celem nie tylko dla nas, lecz również całej Unii Europejskiej, co świadczy o ich wysokiej randze. Są to siedliska półnaturalne, często pochodzenia antropogenicznego. Oznacza to, że w ich powstawanie mógł ingerować człowiek. Murawy te tworzą się również na terenach porolnych, nasypach kolejowych czy kamieniołomach wapiennych, ogólnie miejscach, gdzie występuje duże nasłonecznienie.. Głównym czynnikiem decydującym o pojawianiu się muraw jest obecność węglanu wapnia w podłożu. Na Wyżynie Miechowskiej murawy kserotermiczne występują na rędzinach, w innych częściach kraju spotykamy je na czarnoziemach. Wykształcają się głównie na zboczach pagórków, garbów oraz dolin rzecznych ekspozycji południowej oraz południowo-zachodniej. Na terenie Polski murawy kserotermiczne pojawiają się na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu, w Niecce Nidziańskiej, Wyżynie Śląskiej, w Pieninach czy dolinach rzek Odry, Wisły oraz Warty. Kwietne murawy kserotermiczne – bo takie właśnie występują na Wyżynie Miechowskiej – charakteryzują się wysoką bioróżnorodnością. Są to zbiorowiska o luźnym zwarciu rzędu 60-80 %, co sprawia, że pomiędzy kępkami traw i innych roślin widoczne są luki. Gdyby były one zarośnięte np. przez wysokie trawy obce im ekologiczne, wówczas mielibyśmy do czynienia siedliskami o niezbyt dobrej kondycji. Również gatunki inwazyjne mogą wpływać negatywnie na murawy i trzeba wtedy podjąć odpowiednie działania.

- Na jakie skarby przyrodnicze powinniśmy jeszcze zwrócić uwagę będąc mieszkańcami ziemi miechowskiej?
- Myślę, że warto przyjrzeć się siedlisku zarośli jałowca pospolitego w murawach nawapiennych, które jest przedmiotem ochrony w rezerwacie Wały, położonym w obszarze Natura 2000 o tej samej nazwie. Cybowa Góra również może pochwalić się tego typu roślinami. Unikatem możemy określać dąbrowę świetlistą znajdującą się w Kwiatówce. Ponadto do siedlisk bogatych w gatunki storczyków należą buczyny storczykowe, występujące w obszarach Natura 2000 Biała Góra oraz Opalonki.

- Tak się zastanawiam. Mamy teraz okres pandemii i związanych z nią obostrzeń, a to co się okazało? W wielu miejscach globu przyroda zaczyna wracać do życia. Wniosek nasuwa się sam – to my jesteśmy odpowiedzialni w głównej mierze za pogarszający się stan środowiska. Trochę to smutne…
- Zakaz wychodzenia z domu na pewno znacząco wpłynął na ilość śmieci. Jeśli chodzi o florę, to właściwie trudno powiedzieć, czy w jakiś sposób to na nie wpłynęło, one trochę rządzą się swoimi prawami. Najbardziej oddziałuje na nie sposób użytkowania terenów, czyli wypas, koszenie, prowadzenie gospodarki rolnej. W przypadku fauny zaś rzeczywiście, zwłaszcza w ubiegłym roku, pojawiły się pewne zmiany. Zwierzęta zaczęły wychodzić, pojawiać się w świetle dziennym. Czy to jednak w dłuższej perspektywie wpłynie na ekosystem? Ciężko ocenić…

Rozmawiał: Krzysztof Oczkowicz

Czym jest sieć obszarów Natura 2000 i po co istnieje?

Obecnie w kraju nad Odrą, Wartą i Wisłą sieć Natura 2000 zajmuje prawie 1/5 powierzchni lądowej kraju. W jej skład wchodzi: 849 obszarów siedliskowych oraz 145 obszarów ptasich. Głównym celem funkcjonowania Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin i zwierząt, które uważa się za cenne (znaczące dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy) i zagrożone wyginięciem w skali całej Europy. Cel ten ma być realizowany poprzez wyznaczenie  i objęcie ochroną obszarów, na których te gatunki i siedliska występują. Działania w zakresie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej flory i fauny mają służyć zachowaniu lub odtworzeniu różnorodności biologicznej Europy, co jest jednym z priorytetów działalności Unii Europejskiej. Dodatkowo państwa członkowskie zobowiązane są do podejmowania w razie potrzeby  starań w celu zachowania ekologicznej spójności sieci Natura 2000, w celu utrzymania migracji, rozprzestrzeniania i wymiany genetycznej gatunków.

21 Obszarów Sieci NATURA 2000 znajdujących się w powiecie miechowskim SOO (Specjalne Obszary Ochrony):

Kalina-Lisiniec – powierzchnia: 5,7 ha
Wzgórze zbudowane jest z opoki kredowej, na której wykształciła się rędzina wapienna, silnie szkieletowa. Procesy denudacji wywołują lokalne odsłonięcia podłoża. Zbocze pokryte jest murawą kserotermiczną. Miejscami, zwłaszcza od strony zachodniej, murawy są dość silnie zakrzewione.

Wały – 9,3 ha
Obszar obejmuje rezerwat przyrody i fragment zboczy pagórka przylegających do rezerwatu. Położony jest wśród pól uprawnych. Porastają go murawy kserotermiczne zlokalizowane na stromych partiach zboczy o wystawie południowo-zachodniej. Znajdują się tu też zarośla kserotermiczne oraz płat lasu na siedlisku grądowym. Tylko na niewielkich odcinkach (600 m), obszar graniczy z lasami.

Giebułtów – 6,4 ha
Obszar położony jest w północnej części Wyżyny Miechowskiej przy drodze z Kaliny Wielkiej do Giebułtowa. Murawy kserotermiczne, laski grądowe i ciepłe zarośla porastają strome zbocza o ekspozycji zachodniej i południowej, pokryte rędzinami i glebami brunatnymi. Teren położony jest między intensywnie użytkowanymi polami (uprawy pszenicy).

Kalina Mała – 25,6 ha
Obszar położony jest w północnej części Wyżyny Miechowskiej na południe od Kaliny Małej. Murawy kserotermiczne występują w powiązaniu z laskami grądowymi i ciepłymi zaroślami, porastającymi strome zbocza o ekspozycji zachodniej i południowej. Brzegi rozgałęzionych wąwozów pokryte są płytkimi rędzinami i rędzinami typowymi oraz glebami brunatnymi i płowymi. Teren położony jest między intensywnie użytkowanymi polami (uprawy pszenicy).

Cybowa Góra – 18,2 ha
Obszar położony jest w środkowej części Wyżyny Miechowskiej na północ od Ilkowic. Murawy kserotermiczne porastają bardzo strome zbocza pokryte płytkimi rędzinami. Zachodnie zbocza opadają do malowniczego głębokiego wąwozu. Teren położony jest między intensywnie użytkowanymi polami (uprawy pszenicy). Do obszaru został także włączony kilkuhektarowy płat lasu – reprezentowany przez zbiorowiska grądowe.

Grzymałów – 15,2 ha
Obszar położony jest w środkowej części Wyżyny Miechowskiej na północ od Grzymałowa. Murawy kserotermiczne, w mozaice z laskami grądowymi i ciepłymi zaroślami, porastają strome zbocza o ekspozycji zachodniej i południowej, pokryte rędzinami i glebami brunatnymi. Zachodnie zbocza opadają do malowniczego, głębokiego wąwozu lessowego porośniętego lasem grądowym. Teren położony jest między intensywnie użytkowanymi polami (uprawy pszenicy).  

Komorów – 4,9 ha
Obszar położony w zachodniej części Wyżyny Miechowskiej na południe od Miechowa. Murawy kserotermiczne porastają strome zbocza o ekspozycji południowej, pokryte płytkimi rędzinami.

Widnica  – 7,9 ha
Znajduje się w zachodniej części Wyżyny Miechowskiej na północ od Strzeżowa. Murawy kserotermiczne porastają bardzo strome, wąskie zbocze o ekspozycji południowej, które pokryte jest płytkimi rędzinami. Teren położony jest między intensywnie użytkowanymi polami, na których uprawia się pszenicę i kapustę.

Pstroszyce  – 19,4 ha
Leży w zachodniej części Wyżyny Miechowskiej w miejscowości Pstroszyce Pierwsze, na zachód od drogi Miechów - Tunel. Murawy kserotermiczne i ciepłe zarośla porastają tutaj strome miedze, odłogowane pola i stare wyrobiska kamienia wapiennego.

Sławice Duchowne – 4,4 ha
Obszar leży na Wyżynie Miechowskiej, we wsi Sławice Duchowne. Murawy kserotermiczne porastają bardzo strome, wąskie zbocze o ekspozycji południowo-zachodniej.

Kaczmarowe Doły – 12,6 ha
Obszar leży na Wyżynie Miechowskiej, na wschód od wsi Szczepanowice. Murawy kserotermiczne porastają wyrobiska nieczynnego już kamieniołomu wiejskiego i przylegające do niego odłogowane pola na płytkiej rędzinie.

Kępie na Wyżynie Miechowskiej –54,2 ha
Teren w północno-zachodniej części Wyżyny Miechowskiej, znajdujący się w gminie Kozłów. Teren jest dość płaski o niewielkim nachyleniu w kierunku południowo-zachodnim, lekko pofałdowany. Chroni on cenne zbiorowiska leśne, takie jak naturalne lasy dębowo-grabowe ze znacznym udziałem buka.

Biała Góra – 12,9 ha
Obszar w zachodniej części Wyżyny Miechowskiej na terenie Gminy Kozłów – na północ od wsi Uniejów Rędziny, około 2 km na zachód od stacji kolejowej Tunel, na zachodnim, dość łagodnym, stoku Białej Góry (414 m n.p.m.) – najwyższego wzniesienia Wyżyny Miechowskiej. W podłożu na marglach kredowych zlega bardziej odporna na wietrzenie opoka. Teren pokrywają gleby typu rędzin (rędzina inicjalna, właściwa, brunatna, czarnoziemna). Chroniony od 30 kwietnia 1955 roku jako rezerwat przyrody Biała Góra o pow. 10,46ha. Proponowany jako obszar Natura 2000 został nieco powiększony w części południowej do 12,89 ha.

Uniejów Parcele – 3,7 ha
Obszar położony na Wyżynie Miechowskiej, we wsi Uniejów. Murawy kserotermiczne w tym miejscu porastają strome zbocze o ekspozycji północno-zachodniej. W zachodniej części obszaru znajduje się nieczynny kamieniołom kamienia wapiennego.

Chodów - Falniów  – 7,3 ha
Terytorium  zachodniej części Wyżyny Miechowskiej na granicy gmin Charsznica i Miechów pomiędzy Chodowem a Falniowem, na zachód od drogi Miechów-Charsznica. Murawy kserotermiczne porastają bardzo strome, wąskie zbocze o ekspozycji zachodniej pokryte płytkimi rędzinami. Teren położony jest między intensywnie użytkowanymi polami (uprawy pszenicy, kapusty).

Poradów – 11,3 ha
Teren pomiędzy miejscowościami Poradów i Parkoszowice. Składa się z dwóch enklaw, rozdzielonych polem uprawnym. Zbiorowiska murawowe porastają strome kredowe zbocza i wąwozy na lewym brzegu potoku Zarogówka. Na zboczach o ekspozycji zachodniej zalegają płytkie rędziny.

Dolina Górnej Mierzawy – 912,4 ha
Obszar położony jest w obrębie mezoregionów: Wyżyny Miechowskiej i Garbu Wodzisławskiego. Na tym terenie pierwotne utwory górnokredowe pokryte zostały przez margle kredowe oraz wapienie trzeciorzędowe. Dolina rzeczna o urozmaiconej rzeźbie terenu. Powierzchnię pokrywają szerokie, płaskie garby i kopiaste lub spłaszczone wzgórza, zbudowane z odpornych na wietrzenie, zwięzłych i twardych skał. Wzniesienia zazwyczaj przebiegają w kierunku z zachodu na wschód oraz z północnego-zachodu na południowy- wschód. Południowa część obszaru ma bardziej nizinny charakter – spotyka się tu płaskie i szerokie obniżenia, przez które przepływają niewielkie rzeki i strumienie. W północnej  zlokalizowane są kompleksy stawów, otoczonych licznymi kanałami i strumieniami.

Sterczów-Ścianka – 11 ha
Obszar na wyżynie lessowej, poprzecinanej erozyjnymi wąwozami i suchymi dolinkami. Lasy to zwykle dobrze wykształcone zbiory drzew liściastych, choć zachowały się tu tylko na niewielkich powierzchniach. W krajobrazie dominują drobnołanowe agrocenozy, którym towarzyszą niewielkie płaty muraw i zarośli kserotermicznych, zwykle położone na stromych stokach. Obszar leży na stromym zboczu o wystawie południowo-zachodniej. W podłożu znajdują się utwory ery mezozoicznej, kredy środkowej i górnej – margle kredowe i wapienne. Otoczony jest lasem grądowym, tylko na niewielkim odcinku (45 m) od strony południowej, graniczy z polami. Teren obejmuje kompleks muraw kserotermicznych i zarośli. Murawy charakteryzują się zaawansowanym procesem sukcesji w kierunku lasu.  

Opalonki  – 2,4 ha
Opalonki możemy zobaczyć we wsi Klonów. Stanowi część Uroczyska Lisiny-Marszówka, należącym do Leśnictwa Klonów. Leży na południowym zboczu kredowego wzgórza leżącego w paśmie Wzgórz Klonowskich. Roślinność kserotermiczna zajmuje stosunkowo niewielką powierzchnię, reprezentowana jest przez bogatą florystycznie kwiecistą murawę omanu wąskolistnego. W murawie rosną liczne gatunki chronione w tym wiele storczyków m.in. obuwik pospolity, gółka długoostrogowa, podkolan zielonawy, oprócz nich len włochaty, wisienka stepowa. W lasach grądowych występuje buławnik wielkokwiatowy oraz buławnik mieczolistny.

Kwiatówka  – 19,2 ha
Obszar znajduje się w gminie Książ Wielki i zajmuje niewielkie wzniesienie na obszarze Garbu Wodzisławskiego, tuż przy granicy z Wyżyną Miechowską. Leży wewnątrz większego kompleksu leśnego, tzw. uroczyska Chrusty, położonego na zachód od międzynarodowej drogi E7. Obejmuje rezerwat „Kwiatówka” (część oddziału 27) oraz leżące obok – część oddziału 26 i 25, które włączono ze względu na stanowiska licznie występującego tu dzwonecznika wonnego. Teren jest nieznacznie nachylony w kierunku północno-wschodnim. S

Dąbie – 4 ha
Obszar leży na Wyżynie Miechowskiej, we wsi Klonów. „Dąbie” znajduje się w paśmie Wzgórz Klonowskich, zajmując południowy i południowo-zachodni stok wzgórza Dąbie. Wierzchołek wzgórza zajmuje grąd, murawy były niegdyś zalesiane sosną, w tym także sosną czarną. W sąsiedztwie murawy rozwija się płat zadrzewień zdominowany przez te gatunki. Na terenie rezerwatu znajdującego się w obszarze były prowadzone zabiegi ochrony czynnej, polegające na usuwaniu z murawy krzaków.

Warto podkreślić – aż w osiemnastu z wszystkich wymienionych powyżej obszarów Natura 2000 w powiecie miechowskim przedmiotem ochrony są właśnie murawy kserotermiczne.

Ja nie znaju… – krótki słownik pojęć botaniczno-geologicznych umożliwiających efektywną lekturę powyższego artykułu

Agrocenoza (agroekosystem) jest zespołem organizmów roślinnych i zwierzęcych ukształtowanym w wyniku działalności człowieka. Nie zawsze są to niestety przekształcenia korzystne dla przyrody…

Denudacja to proces wietrzenia, erozji i osuwania się mas skalnych.

Ekspozycja – tutaj: położenie czegoś w stosunku do stron świata.

Era mezozoiczna (mezozoik) – czwarty okres w dziejach planety Ziemi, obejmujący czas od wielkiego wymierania pod koniec permu, a kończący się zagładą dinozaurów ok. 65 mln lat. Cała era trwała 186 milionów lat. Dzieli się ją na trzy okresy: trias, jurę i kredę.

Margiel  jest jasnoszarą lub brunatną skałą osadową.

Mezoregion, a właściwie mezoregion fizycznogeograficzny jest jednostką podziału fizycznogeograficznego przestrzeni, obejmującą większy teren o zbliżonych cechach środowiskowo-krajobrazowych. W wielostopniowej regionalizacji mezoregion stanowi jednostkę niższego rzędu wchodzącą w skład makroregionu.

Mikrobiom (mikrobiota) jest terminem oznaczającym ogół mikroorganizmów (bakterii, grzybów) występujących w danym siedlisku.

Murawa kserotermiczna jest nieleśnym zbiorowiskiem roślinnym o charakterze murawowym lub murawowo-ziołoroślowym. Murawy tego typu rozpowszechnione są w południowej i południowo-wschodniej Europie, w obszarach o suchym i ciepłym lecie. W Europie Zachodniej i Środkowej, w tym w Polsce, murawy kserotermiczne rozwijają się na nasłonecznionych zboczach na suchym podłożu wapiennym. W naszym kraju występowanie muraw kserotermicznych stwierdzono m.in. w następujących regionach:
- Wyżyna Miechowska;
- Wyżyna Krakowsko-Częstochowska;
- Pieniński Pas Skałkowy;
- Niecka Nidziańska;
- Wyżyna Kielecka;
- Wyżyna Lubelska;
- Dolina Dolnej Odry;
- Dolina Dolnej Wisły.

Rędzina to bardzo żyzna gleba. Przynajmniej to pojęcie jest łatwe do przyswojenia…

Roślinność kserotermiczną stanowią zbiorowiska roślinne wykształcające się na siedliskach o bardzo silnym nasłonecznieniu, silnie nagrzewających się, z niewielką dostępnością wody. W zbiorowiskach tego rodzaju dominują rośliny przystosowane do takich warunków określane mianem kserofitów.

Sukcesja ekologiczna oznacza proces kolejnych zmian, jakim podlega biocenoza, czyli zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych powiązanych wzajemnymi zależnościami.

Trzeciorzęd –  starszy okres ery kenozoicznej, od 65 do 1,8 mln lat temu. Dzieli się go na neogen (24-1,8 mln lat temu) oraz paleogen (65-24 mln lat temu). Warto zapamiętać, iż to w tych właśnie czasach pojawia się pierwszy człowiek (konkretnie w neogenie – pliocenie).

Węglan wapnia jest nieorganicznym związkiem chemicznym, składającym się z soli kwasu węglowego oraz wapnia. Węglan ten jest szeroko rozpowszechniony w przyrodzie i stanowi podstawowy składnik wielu minerałów, takich jak kalcyt czy aragonit lub niektórych skał –dolomitu, kredy i koralu. Pod wpływem wysokiej temperatury rozkłada się na tlenek wapnia i dwutlenek węgla.

Na zdjęciach: Prace plastyczne dzieci zgromadzone w Domu Pracy Twórczej im. Stefana Żechowskiego ogląda Anna Trojecka-Brzezińska – doktor botaniki z Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Krakowie oraz specjalista ds. muraw kserotermicznych. Obok niej Paweł Olchawa – dyrektor BWA „U Jaksy”.